Καλεσμένος ο Αντώνης Γρεμμενάς που θα μας μιλήσει για τον Πεζοπορικό τουρισμό
Την ίδια μέρα θα γίνουν εκλογές για ανάδειξη του νέου Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου.
Είναι απαραίτητη η συμμετοχή σας στις εκλογές και η υποψηφιότητά σας ώστε να μην διαλυθεί ο σύλλογος.
Ο τουριστικός κλάδος πρέπει να εκπροσωπείται στα όργανα που παίρνουν αποφάσεις και οι απόψεις των επαγγελματιών πρέπει α ακούγονται.
Πεζοπορία (hiking), είναι το περπάτημα ως δραστηριότητα αναψυχής και ως
άθλημα. Με δεδομένη την κυριαρχία της καθιστικής ζωής στις οικονομικά
αναπτυγμένες χώρες, η πεζοπορία είναι μια ολοένα και πιο δημοφιλής άσκηση στη
φύση που προάγει τη φυσική κατάσταση, είναι οικονομική και προσβάσιμη και δεν
απαιτεί ιδιαίτερο εξοπλισμό. Ο βαθμός δυσκολίας της καθορίζεται από τον ίδιο τον
περιπατητή. (http://www.abc-of-hiking.com/what-is-hiking/what-is-hiking.asp )
Είναι αρκετοί οι όροι που χρησιμοποιούνται γύρω από τη δραστηριότητα της
πεζοπορίας και αφορούν τις συνθήκες πεζοπορίας, το μήκος και το ανάγλυφο του
εδάφους στο οποίο πραγματοποιείται. Όροι που είναι περισσότερο γνωστοί στα
αγγλικά όπως hiking, trekking, Backpacking, Bushwalking, Trailing and
Mountaineering είναι μόλις μερικοί από αυτούς που περιγράφουν τη
δραστηριότητα της πεζοπορίας. Σε πιο προχωρημένα επίπεδα η πεζοπορία μπορεί
να αποτελέσει μια αφετηρία για υψηλότερης δυσκολίας δραστηριότητες όπως οι
τεχνικές επιβίωσης, το camping, η ορειβασία, η αναρρίχηση , η πλοήγηση κι άλλες
τεχνικές στην ύπαιθρο.
Έμπειρος θεωρείται ένας πεζοπόρος όταν με τη φυσική κατάσταση και τον τρόπο
σκέψης του είναι σε θέση να αντιμετωπίσει οτιδήποτε η φύση του φέρει στο διάβα
του. (http://www.abc-of-hiking.com/what-is-hiking/what-is-hiking.asp )
Πέραν της πεζοπορίας ως δραστηριότητας αναψυχής, ο πεζοπορικός τουρισμός ως
ειδική μορφή τουρισμού δεν μπορεί παρά να αναφέρεται στα τουριστικά εκείνα
ρεύματα που κινητοποιούνται να πραγματοποιήσουν ένα ταξίδι με βασικό σκοπό
την πεζοπορία στην περιοχή επιλογής. Ο ορισμός αυτός ενδιαφέρει από τη σκοπιά
της εκτίμησης ενός τμήματος αγοράς που ενδέχεται να επισκεφθεί ένα τόπο ή της
αποτίμησης ενός τμήματος αγοράς που πράγματι επισκέπτεται τον τόπο αυτό. Από
άλλες σκοπιές ωστόσο, πχ. της εκτίμησης του τουριστικού φορτίου επί ενός πόρου,
ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι τουρίστες εκείνοι οι οποίοι δεν επισκέπτονται ένα
τόπο με αποκλειστικό κίνητρο την πεζοπορία , αλλά αν τους δοθεί η ευκαιρία
πραγματοποιούν πεζοπορία σε αυτόν. Μιας τέτοιας ευρύτερης θεώρησης μοιάζει
να είναι ο ορισμός που προτείνει ο Οργανισμός Τουρισμού της Νέας Ζηλανδίας σε
πρόσφατη δημοσιευμένη έρευνα του. Πιο συγκεκριμένα :
Τουρίστες που εμπίπτουν στον πεζοπορικό τουρισμό είναι εκείνοι οι διεθνείς
επισκέπτες άνω των 15 ετών που συμμετέχουν σε δραστηριότητες περπατήματος ή
πεζοπορίας άνω της μισής ώρας τουλάχιστον μία φορά κατά τη διάρκεια ταξιδιού
Είναι μάλλον εύλογο το γεγονός πως ο πεζοπορικός τουρισμός εμπίπτει σε
περισσότερες της μίας ευρύτερες κατηγορίες τουρισμού όπως ο φυσιολατρικός, ο
τουρισμός εναλλακτικών δραστηριοτήτων, ο τουρισμός περιπέτειας (adventure
tourism) ή ο αθλητικός τουρισμός (sports tourism). Πιο συγκεκριμένα :
- Οι ενδιαφερόμενοι τουρίστες αυτής της κατηγορίας πάντα αναζητούν
όμορφα τοπία και εμπειρίες φύσης για τις πεζοπορικές τους εξορμήσεις.
- Όταν η πεζοπορία πραγματοποιείται σε δυσκολότερες συνθήκες πχ.
χιόνια, μεγάλα υψόμετρα ή όταν συνδυάζεται με αναρρίχηση ή άλλες
τεχνικές, που απαιτούν γνώσεις, φυσική κατάσταση και ιδιαίτερο εξοπλισμό
αγγίζει τα όρια του τουρισμού περιπέτειας (adventure tourism).
- Δεν λείπουν και οι περιπτώσεις όπου η δραστηριότητα της
πεζοπορίας λαμβάνει χώρα στα πλαίσια κάποιων αθλητικών event πχ.
αγώνων σε πεζοπορικές διαδρομές και μοιραία αγγίζει τα όρια του
αθλητικού τουρισμού (sports tourism).
Συνεπώς η ταξινόμηση του πεζοπορικού τουρισμού σε μια από αυτές τις κατηγορίες
δεν είναι δυνατή με απόλυτο τρόπο. Εξετάζουμε ακολούθως κάποιους ενδεικτικούς
ορισμούς του τουρισμού περιπέτειας (adventure tourism), του τουρισμού
εναλλακτικών δραστηριοτήτων και του αθλητικού τουρισμού (sports tourism) ώστε
να έχουμε μια εικόνα της καθεμιάς από αυτές τις κατηγορίες με τις οποίες ο
πεζοπορικός τουρισμός σχετίζεται.
Ορισμοί & ταξινομήσεις «εναλλακτικών» δραστηριοτήτων & τουρισμού περιπέτειας (adventure tourism)
Σύμφωνα με μια κατηγοριοποίηση που προτείνει ο Βελισσαρίου, ο τουρισμός περιπέτειας διακρίνεται από τον τουρισμό
εναλλακτικών δραστηριοτήτων και ακραίων αθλημάτων. Ο τουρισμός περιπέτειας (adventure tourism) είναι σύμφωνα με
τον ίδιο (Βελισσαρίου, 2000, σελ. 104-106) μια κατηγορία ειδικών μορφών τουρισμού που έχει γνωρίσει άνθηση τις
τελευταίες 10ετίες παγκοσμίως και εμπίπτει στην ευρύτερη κατηγορία του τουρισμού δραστηριοτήτων. Το κύριο
χαρακτηριστικό αυτής της μορφής τουρισμού είναι το στοιχείο του κινδύνου και της δράσης που εμπεριέχει, ενώ σε αυτή
εντάσσεται πλήθος δραστηριοτήτων οι κυριότερες από τις οποίες είναι οι εξής :
- Τουρισμός εξερευνήσεων & προσπέλασης πχ. Camel trophy
- Τουρισμός ακραίων αθλημάτων πχ. ελεύθερες πτώσεις με αλεξίπτωτο από αεροπλάνο, αιωρόπτερα,
αλεξίπτωτο πλαγιάς, ράλλυ, πτώσεις με σκοινιά, κα.
- Κυνηγετικός τουρισμός / safari στεριά και θάλασσα
- Τουρισμός ασκήσεων προσανατολισμού & επιβίωσης (δυσμενείς συνθήκες, κίνδυνος, ελλιπή εφόδια)
Σύμφωνα με τον Βελισσαρίου ο τουρισμός εναλλακτικών δραστηριοτήτων περιλαμβάνει :
- Την ορειβασία, την ορεινή πεζοπορία (η συνήθεις όροι εδώ είναι το hiking που αναφέρεται σε
μονοήμερες πεζοπορίες ή στο trekking που αναφέρεται σε πολυήμερες πεζοπορίες σε ορεινές περιοχές με
διαμονή σε διαφορετικά μέρη κατά μήκος των διαδρομών)
- Τη διάσχιση φαραγγιών (canyoning) και τον προσανατολισμό (orienteering)
- Την αναρρίχηση (climbing) και την καταρρίχηση (rapel) (σκαρφάλωμα με ειδικό εξοπλισμό)
- Το rafting ή monoraft (κατάβαση ποταμού με ελαστική εύκαμπτη λέμβο & Το canoe kayak (πλεύση σε
λίμνες ή ποτάμια με ειδικές λέμβους με οξείες απολήξεις)
Τέλος σύμφωνα με την ίδια κατηγοριοποίηση ο τουρισμός ακραίων αθλημάτων περιλαμβάνει :
- Πτώσεις με αλεξίπτωτο από αεροπλάνο, Base jump (building, Antenna, Span, Earth) & Bungee jumping,
Ακραία αθλήματα χιονιού και πάγων (snowboard, ski marathon, extreme ski, έλκηθρα), Καταδύσεις, Speedsailing
(ιστοσανίδα σε ξερές και επίπεδες επιφάνειες)
- Αιωρόπτερα (πτώση από υψόμετρο και αιώρηση με εκμετάλλευση των θερμικών ρευμάτων) &
Αλεξίπτωτο πλαγιάς (ορθόγωνο parapente), κα.
Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις η συμμετοχή στην ίδια τη δραστηριότητα συνιστά το κίνητρο της τουριστικής
μετακίνησης, του ταξιδιού.
Κατά άλλους αναλυτές ο τουρισμός περιπέτειας περιλαμβάνει όλες τις παραπάνω επί μέρους κατηγορίες. Παραδείγματος
χάριν σε έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τον τουρισμό του Λίχτενσταϊν (EU, 2014, p. 4) κάτω από την κατηγορία
adventure tourism τοποθετούνται οι περισσότερες από τις ήδη προαναφερθείσες δραστηριότητες όπως Rafting,
canoeing/kayaking, αλλά και το ψάρεμα, η αναρρίχηση, η πεζοπορία, το ορεινό ποδήλατο και το κανονικό ποδήλατο, το
ski, το snowboard και το Paragliding
Συμπερασματικά o πεζοπορικός τουρισμός συνιστά μια επί μέρους κατηγορία του
φυσιολατρικού τουρισμού, παρουσιάζοντας επικαλύψεις με τον τουρισμό
περιπέτειας και τον αθλητικό τουρισμό.
Αξιοποιώντας τις αναλύσεις της ενότητας αυτής και για τις ανάγκες του παρόντος
σχεδίου προτείνουμε παρακάτω ένα ορισμό για τον πεζοπορικό τουρισμό, την
πεζοπορία αλλά και μια θεώρηση για τους τουρίστες που δεν ανήκουν αμιγώς στην
εξεταζόμενη αυτή κατηγορία.
Πεζοπορικός τουρισμός θεωρείται κάθε μορφής τουριστικό ταξίδι προς
συγκεκριμένο προορισμό που περιλαμβάνει τουλάχιστον μία διανυκτέρευση και
πραγματοποιείται με κυρίαρχο σκοπό την πεζοπορία σε διαδρομές της περιοχής.
Πεζοπορία ονομάζεται το βάδισμα ως δραστηριότητα αναψυχής και ως άθλημα.
Για τις ανάγκες τουριστικού σχεδιασμού θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και τα
τμήματα της τουριστικής αγοράς που πραγματοποιούν πεζοπορίες στα πλαίσια ενός
τουριστικού ταξιδιού ακόμη κι αν αυτές δεν αποτελούν το κυρίαρχο κίνητρο για το
οποίο αυτά τα ταξίδια πραγματοποιούνται.
Α.5. Καλές πρακτικές (best practices) μορφών τουρισμούενδιαφέροντος : πεζοπορικός, οικοτουρισμός, αγροτουρισμός
Στις υποενότητες που ακολουθούν παρουσιάζονται καλές πρακτικές που αφορούν
τόσο τον πεζοπορικό τουρισμό όσο και τον οικοτουρισμό και τον αγροτουρισμό.
Αναλυτικότερα παρουσιάζονται παραδείγματα που αφορούν:
1. τη διαχείριση του θεμελιώδους πόρου για τον πεζοπορικό τουρισμό, δηλαδή
των πεζοπορικών διαδρομών, αλλά και την προώθηση τους στην παγκόσμια
τουριστική αγορά, βάσει του ευρωπαϊκού σήματος ποιότητας πεζοπορικών
διαδρομών που διαχειρίζεται η Ευρωπαϊκή Ορειβατική Ομοσπονδία
2. την έρευνα σε ζητήματα πεζοπορικού τουρισμού, παρουσιάζοντας το
παράδειγμα του Εθνικού Οργανισμού Τουρισμού της Νέας Ζηλανδίας
3. δομές φροντίδας των πεζοπορικών διαδρομών αλλά και προστατευόμενων
περιοχών, δηλαδή μια καλή πρακτική τόσο για τον πεζοπορικό τουρισμό όσο
και για τον οικοτουρισμό. Παρατίθενται στοιχεία για το θεσμό των
εθελοντών-αρχιφυλάκων (των λεγόμενων warden) προστατευόμενων
περιοχών και φροντιστών πεζοπορικών διαδρομών, του Cotswold της
Αγγλίας
4. την προώθηση και διαχείριση οικοτουρισμού και συγκεκριμένα του bird
watching στις περιοχές Λέσβου και Σκύρου και τέλος
5. τη δημιουργία ενός αγροτουριστικού κοινωνικού εγχειρήματος και μιας
επιτυχημένης αγροτουριστικής επιχείρησης- παραθέτοντας στοιχεία για την
πρωτοβουλία «Χαμάδα» για τη συλλογή και επεξεργασία βελανιδιού και το
κτήμα «Κόκκινο Τρακτέρ» στην Κέα.
Α.5.1 Πεζοπορικός τουρισμός – βελτίωση, διαχείριση και προώθηση
μονοπατιών : Το παράδειγμα της πιστοποίησης ποιότητας μονοπατιών
από την Ευρωπαϊκή Ορειβατική Ομοσπονδία : Leading Quality Trails-Best
of Europe
Η ιδέα της πιστοποίησης
Η ιδέα έγκειται στη δημιουργία προδιαγραφών ποιότητας πεζοπορικών διαδρομών
που λειτουργούν
- ως εργαλείο βελτίωσης για ένα προορισμό που επιθυμεί να αναπτύξει ή να
βελτιώσει τον πεζοπορικό του τουρισμό,
- ως εργαλείο ενημέρωσης και εξασφάλισης κάποιων ποιοτικών
χαρακτηριστικών για ενδιαφερόμενους τουρίστες
Λειτουργεί δηλαδή ταυτόχρονα ως διαδικασία βελτίωσης ενός του πεζοπορικού
«προϊόντος» ενός προορισμού, αφετέρου ως εργαλείο marketing για τον
προορισμό.
Σύμφωνα με το εγχειρίδιο της διαδικασίας πιστοποίησης “Leading Quality Trails-Best
of Europe” :
Το περπάτημα είναι μια πολύ δημοφιλής δραστηριότητα. Η συγκεκριμένη
διαδικασία πιστοποίησης παρέχει ένα διαφανή τρόπο βελτίωσης και προώθησης
ενός βιώσιμου πεζοπορικού τουρισμού. Βάση για τη συγκρότηση της διαδικασίας
αυτής αποτέλεσαν τα ευρήματα ερευνών σχετικά με τις επιθυμίες και τις ανάγκες
των περιπατητών. Επίσης δίνεται ιδιαίτερη βάση στην ποιότητα του συνολικού
προϊόντος πεζοπορικού τουρισμού που προσφέρεται σε ένα προορισμό.
Έμφαση δίνεται στα πλαίσια της πιστοποίησης στην ελκυστικότητα της συνολικής
πεζοπορικής εμπειρίας μέσα από μια σειρά ποιοτικών κριτηρίων αλλά και σε
ζητήματα βιωσιμότητας.
Ο φορέας πιστοποίησης , ο ελεγκτής & οι δικαιούχοι
Φορέας πιστοποίησης και διαχειριστής του σήματος ποιότητας LQT-Best of Europe
είναι η Ευρωπαϊκή Ορειβατική Ομοσπονδία (European Ramblers Association-ERA).
Πρόκειται για έναν οργανισμό-«ομπρέλα» στον οποίο υπάγονται 50 ορειβατικές
ομοσπονδίες από 28 Ευρωπαϊκές χώρες. Πολλά από τα μέλη της ERA διαθέτουν
πάνω από 50 χρόνια εμπειρίας στο σχεδιασμό και τη διατήρηση πεζοπορικών
διαδρομών.
Ελεγκτής των προδιαγραφών της εκάστοτε υπό πιστοποίηση πεζοπορικής
διαδρομής είναι η Ομοσπονδία Ορειβατικών Συλλόγων της Γερμανίας, μιας χώρας
που διαθέτει μεγάλη εμπειρία στο συγκεκριμένο πεδίο. Αξίζει να σημειωθεί πως η
Γερμανική Ομοσπονδία Ορειβατικών Συλλόγων ιδρύθηκε το 1883, αποτελεί έναν
οργανισμό για τη διατήρηση της φύσης, διαθέτει 600 χιλιάδες μέλη που είναι
εγγεγραμμένα αντίστοιχα σε 58 περιφερειακούς ορειβατικούς συλλόγους,
διαχειρίζεται περίπου 200 χλμ. μήκους πεζοπορικές διαδρομές και διαθέτει 20
χιλιάδες εθελοντές που πραγματοποιούν σημάνσεις.
Τα κριτήρια του σήματος ποιότητας LQT διαμορφώθηκαν ως απαντήσεις επί του
ερωτήματος που τέθηκε σε μία ομάδα εκπροσώπων των μελών της ERA για το τι
συνιστά μια καλή πεζοπορική διαδρομή. Οι απαντήσεις δηλαδή που δόθηκαν
αποτέλεσαν τη βάση για το σχεδιασμό της διαδικασίας πιστοποίησης.
Την αίτηση πιστοποίησης είναι δυνατό να πραγματοποιήσουν τόσο εκπρόσωποι
εθνικών, περιφερειακών ή τοπικών αρχών όσο και τοπικές τουριστικές ή
περιβαλλοντικές οργανώσεις.
Προδιαγραφές & διαδικασία
Η διαδικασία της πιστοποίησης ξεκινά με την εκπαίδευση των εκπροσώπων του
αιτούντα φορέα. Οι εκπαιδευόμενοι μαθαίνουν να αξιολογούν με βάση τις
προδιαγραφές του σήματος ποιότητας τα δυνατά και αδύνατα σημεία μιας
διαδρομής. Η διαδρομή ελέγχεται βάσει της λίστας των κριτηρίων αξιολόγησης
του οσήματος πραγματοποιώντας συγκεκριμένες μετρήσεις. Αναλυτικότερα,
λαμβάνονται υπόψη :
- 23 κριτήρια επιλογής (δηλαδή εκείνα η πλήρωση τους δεν είναι υποχρεωτική
για το καθένα χωριστά αλλά παρέχουν βαθμούς, ένα minimum των οποίων
πρέπει μια διαδρομή να συγκεντρώνει για να λάβει το σήμα)
- 7 κριτήρια αποκλεισμού που εφαρμόζονται στα λεγόμενα ημερήσια στάδια
(περίπου 3 τμήματα 4 χλμ.)
- 11 κριτήρια αποκλεισμού που αφορούν το συνολικό μήκος της υπό
αξιολόγηση διαδρομής
Οι κατηγορίες των κριτηρίων αφορούν :
- Τη μορφή της επιφάνειας βάδισης
- Το σύστημα σήμανσης
- Τη φυσική ομορφιά και το τοπίο
- Τα πολιτισμικά θέλγητρα
- Τις παροχές κατά μήκος της διαδρομής
- Την ασφάλεια
- Την προσβασιμότητα στη διαδρομή με μέσα μαζικής μεταφοράς
Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Σελίδα: http://tourismobservatory.ba.aegean.gr/ e-mail: stobservatory@aegean.gr 28
- Τις υπηρεσίες διανυκτέρευσης κατά μήκος της διαδρομής
- Την παροχή πληροφόρησης και μεταφοράς αποσκευών κατά μήκος της
διαδρομής
Το ελάχιστο μήκος μιας υποψήφιας διαδρομής για αξιολόγηση είναι 50 km. Κάθε
διαδρομή αξιολογείται ανά 4 km τόσο ως προς τα κριτήρια επιλογής όσο και ως
προς τα κριτήρια αποκλεισμού, με το σκεπτικό ότι 4 km αντιστοιχούν σε 1 ώρα
περπατήματος που είναι ζητούμενο κατά τη διάρκεια της να εντυπώνονται θετικές
αναμνήσεις και βιώματα στον περιπατητή.
Εν συνεχεία η διαδρομή αξιολογείται και ανά ημερήσιο στάδιο (περίπου 3 τμήματα
των 4km) αλλά και στο σύνολο της ως προς τα κριτήρια αυτά.
Όταν όλα τα δεδομένα της αξιολόγησης έχουν συλλεχθεί επισημαίνονται τα σημεία
που χρήζουν επεμβάσεων και βελτιώσεων κι έτσι τα αιτούμενα μέρη είναι σε θέση
να προχωρήσουν σε βελτιώσεις.
Με την υλοποίηση των βελτιώσεων είναι εφικτός ο έλεγχος των διαδρομών από
τους αξιολογητές της ERA και η λήψη του σήματος που χρησιμοποιείται σε όλα τα
διαφημιστικά μέσα του αιτούντα αλλά και σε ειδικό ιστοχώρο της ERA.
Διάρκεια, δεσμεύσεις & κόστος
Η διάρκεια του σήματος ποιότητας είναι 3ετής. Για τα 3 χρόνια αυτά απαιτείται
διαρκής συντήρηση των διαδρομών και τήρηση των κριτηρίων, δέσμευση που
αναλαμβάνει ο αιτούμενος. Για τη συνέχιση της διάρκειας της πιστοποίησης γίνεται
εκ νέου η διαδικασία και ο έλεγχος.
Το κόστος επιμόρφωσης των εκπροσώπων του αιτούντα φορέα ανέρχεται σε 2.700
ευρώ πλέον ΦΠΑ και δαπανών ταξιδιού και διαμονής των εκπαιδευτών.
Εν συνεχεία το κόστος για την αξιολόγηση από τους ελεγκτές κυμαίνεται ανάλογα με
το μήκος της υπό αξιολόγηση διαδρομής από 2.270-3.720 ευρώ πλέον ΦΠΑ και
δαπανών ταξιδιού και διαμονής των ελεγκτών.
Το ιστορικό του σήματος ποιότητας LQT
Το σήμα ποιότητας LQT σχεδιάστηκε το 2011 και ο πρώτος προορισμός που το έλαβε
ήταν το Lechweg στα σύνορα Αυστρίας και Γερμανίας το 2012. Ακολούθησε το
Escapardenne στα σύνορα Λουξεμβούργου και Βελγίου επίσης το 2012 και το
Kullalden στη Σουηδία το 2013. Το 2014 το σήμα ποιότητας έλαβαν διαδρομές στο
Mullertal στο Λουξεμβούργο και στη Γερμανία στο Veldenz Wanderweg και στο
Moselsteig.
Στην Ελλάδα στη διαδικασία πιστοποίησης μετέχουν επί του παρόντος διαδρομή της
περιοχής του Μαινάλου στην Αρκαδία και διαδρομή στην Άνδρο. Και οι δύο
αιτούμενοι φορείς δεν ανήκουν στο δημόσιο τομέα.
Περισσότερες πληροφορίες για το σήμα ποιότητας στην ιστοσελίδα της ERA :
http://www.era-ewv-ferp.com/programs/lqt/ & φωτογραφίες στο παράρτημα
Α.5.2 Πεζοπορικός τουρισμός – έρευνα: Το παράδειγμα του Εθνικού
Οργανισμού Τουρισμού της Νέας Ζηλανδίας
Είναι γνωστή στη χώρα μας η έλλειψη επαρκών στατιστικών δεδομένων στην
έρευνα για τον τουρισμό και ιδιαίτερα σε χωρικό επίπεδο. Ο πεζοπορικός τουρισμός
συνιστά ένα σημαντικό τμήμα τουριστικής αγοράς για αρκετές ευρωπαϊκές χώρες
όπως η Γερμανία, η Αυστρία, η Γαλλία αλλά και βεβαίως οι Σκανδιναβικές χώρες.
Σημαντικό τμήμα αγοράς είναι επίσης για την χώρες όπως η Αυστραλία και η Νέα
Ζηλανδία.
Ενδιαφέρον παράδειγμα παρακολούθησης του πεζοπορικού τουρισμού, στα
πλαίσια εθνικών στατιστικών δεδομένων αποτελεί ο Οργανισμός Τουρισμού της
Νέας Ζηλανδίας. Συνδυάζοντας στοιχεία διαφορετικών ερευνών που διενεργεί, σε
αναφορά του αποτυπώνει πολύ σημαντικά δεδομένα για τον πεζοπορικό τουρισμό.
Η αναφορά περιγράφει κυρίως το προφίλ των τουριστών, φέρει τον τίτλο
«Τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων-περπάτημα και πεζοπορία». Παρατίθεται
παρακάτω μεταφρασμένο απόσπασμα που εξηγεί τη φιλοσοφία της έρευνας
(http://www.tourismnewzealand.com/media/1141294/tourism-profile-walking-andhiking.pdf
) :
Η αναφορά αυτή παρέχει μια άποψη του διεθνούς τουρισμού που συμμετέχει σε
δραστηριότητες περπατήματος και πεζοπορίας κατά τη διάρκεια της επίσκεψης στη
Νέα Ζηλανδία. Περπάτημα και πεζοπορία συνιστούν δημοφιλείς τουριστικές
δραστηριότητες που δίνουν στους τουρίστες την ευκαιρία να βιώσουν από πρώτο
χέρι τα απίστευτα ποικίλα και εντυπωσιακά τοπία της Νέας Ζηλανδίας. Η Νέα
Ζηλανδία προσφέρει χιλιάδες χιλιόμετρα πεζοπορικών διαδρομών τόσο στα βόρεια
όσο και στα νότια νησιά της, κατάλληλα για όλους τους βαθμούς δυσκολίας.
Τουρίστες που εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία τουρισμού είναι οι διεθνείς εκείνοι
επισκέπτες άνω των 15 ετών που συμμετέχουν σε κάποια μορφή περπατήματος ή
πεζοπορίας (άνω της μισής ώρας) τουλάχιστον μια φορά κατά τη διάρκεια ταξιδιού
τους στη Νέα Ζηλανδία.
Ο Οργανισμός Τουρισμού της Νέας Ζηλανδίας δεσμεύεται στην προτεραιότητα που
έχει θέσει για τις ειδικές μορφές τουρισμού να αυξήσει αυτό το τμήμα αγοράς μέσα
από κατάλληλα κανάλια marketing.
Η αναφορά βασίζεται στις εξής επιμέρους έρευνες : 1) IVS: International Visitor
Survey, YE Jun 2009 - YE Jun 2013, 2) newzealand.com analytics via Adobe Site
Catalyst, 3) Tourism New Zealand – Active Considerer Monitor, Dec 2012 - Feb 2013
και 4) IVS: International Visitor Survey, H2 - 2013
Οι κατηγορίες δεδομένων που αποτυπώνει είναι οι εξής :
1) % διεθνών τουριστών που εμπίπτουν στον προαναφερθέντα ορισμό
πεζοπορικού τουρισμού (1 στους 4 τουρίστες για την περίοδο 2009-2013)
2) αφίξεις διεθνών τουριστών πεζοπορικού τουρισμού ανά έτος και σε σχέση
με το σύνολο των αφίξεων
3) Τουριστική δαπάνη τουριστών πεζοπορικού τουρισμού ανά έτος
4) Περιοχές προτίμησης για διαμονή στο εσωτερικό της χώρας (σε % διαμονής
διεθνών τουριστών)
5) Εθνικά πάρκα προτίμησης (σε % επισκέψεων των διεθνών τουριστών)
6) Στοιχεία προφίλ και προτιμήσεων : ηλικία, φύλλο, προτιμήσεις στην
ηλεκτρονική ενημέρωση σχετικά με τον προορισμό
7) Ταξιδιωτικές επιλογές (μεμονωμένοι, οργανωμένοι)
8) Κίνητρα ταξιδιού & διάρκεια παραμονής
9) Είδος καταλύματος, άλλες δραστηριότητες στις οποίες συμμετείχαν,
μεταφορικό μέσο,
10) Ικανοποίηση από την πεζοπορία
11) Εκτιμήσεις ποσοστών ανά εθνικότητα διεθνών τουριστών που θα διάλεγαν
την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού για πεζοπορία
12) Εκτιμήσεις ποσοστών ανά εθνικότητα διεθνών τουριστών που θα διάλεγαν
τη Νέα Ζηλανδία για την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού για πεζοπορία.
Περισσότερες πληροφορίες :
http://www.tourismnewzealand.com/markets-and-stats/
http://www.med.govt.nz/sectors-industries/tourism/tourism-research-data
& φωτογραφίες στο παράρτημα
Α.5.4 Οικοτουρισμός - δημιουργία τουριστικού προϊόντος bird watching:
τα παραδείγματα Λέσβου και Σκύρου
Πηγή : Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία
Σύμφωνα με έκθεση της ΕΕ για το βιώσιμο τουρισμό και τις περιοχές Natura
2000, ο οικοτουρισμός αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αναπτυξιακές δυνατό-
τητες των περιοχών του δικτύου Natura 2000, όπως και η γεωργία και κτηνοτροφία
φτάνει να ασκούνται με τρόπο που να στηρίζει την τοπική κοινωνία και να ωφελεί
το φυσικό περιβάλλον.
Ο ορνιθοτουρισμός, το λεγόμενο bird-watching αποτελεί μια δυναμικά εξελισσόμε-
νη αγορά τουριστών σταδιακά και για τη χώρα μας. Ως ορνιθοτουρισμός ορίζεται η
επίσκεψη σε ένα τόπο με στόχο την παρατήρηση και αναγνώριση πουλιών (bird
watching) στο φυσικό τους περιβάλλον.
Η Μεγάλη Βρετανία αποτελεί τη σημαντικότερη οικοτουριστική αγορά με 65 εξειδι-
κευμένα τουριστικά γραφεία που διοργανώνουν 12 χιλιάδες εκδρομές ετησίως. Η
Ελλάδα είναι ο 5ος κατά σειρά προορισμός (στοιχεία 200-2001).
Στο νησιωτικό χώρο ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα συνιστά η Λέσβος που έχει
πλέον καθιερωθεί ως ένας από τους σημαντικότερους προορισμούς για ορνιθοτου-
ρισμό τα τελευταία χρόνια. Το παράδειγμα της Λέσβου συνιστά μια θετική περί-
πτωση σε ότι αφορά το πως ένας φυσικός πόρος μπορεί να μετεξελιχθεί σε μια
μορφή τουρισμού με οφέλη για μια τοπική κοινωνία. Όμως ταυτόχρονα όπως προ-
κύπτει από το παρακάτω άρθρο που παραθέτουμε αυτούσιο (ΕΟΕ, «Οιωνός», τεύ-
χος 38), συνιστά ταυτόχρονα κι ένα αρνητικό παράδειγμα σε ότι αφορά τη σχετική
μέριμνα από τη σκοπιά της ελληνικής διοίκησης.
Λέσβος: Ένα Πετυχημένο Παράδειγμα?
Λευτέρης Κακκαλής
Από τις αρχές Απριλίου και καθώς η εαρινή μετανάστευση των πουλιών κο-
ρυφώνεται η Λέσβος δέχεται ένα μεγάλο αριθμό επισκεπτών που σκοπός τους είναι
η ορνιθοπαρατήρηση. Περίπου τρεις με τέσσερις χιλιάδες παρατηρητές πουλιών
από διάφορες εθνότητες επισκέπτονται το νησί με τους Άγγλους, τους Ολλανδούς
και τους Γερμανούς να αποτελούν την πλειονότητα αυτών. Από συλλογή υπογρα-
φών για την προστασία των υγροτόπων του κόλπου της Καλλονής για λογαριασμό
τοπικού περιβαλλοντικού συλλόγου (Ναυτίλος εν δράσει), συλλέχθηκαν υπογραφές
ορνιθοπαρατηρητών από 14 διαφορετικές χώρες (βλέπε διάγραμμα). Ο χρόνος δια-
μονής τους συνήθως αγγίζει τις δύο βδομάδες ανά επισκέπτη και η οργάνωση, ξενά-
γηση και περιήγησή τους γίνεται από ξένους ξεναγούς, γνώστες του νησιού από
προηγούμενα ταξίδια τους.
Η ελκυστικότητα του νησιού στους ξένους παρατηρητές πουλιών οφείλεται σε διά-
φορους παράγοντες. Κατά αρχήν αποτελεί ένα μεσογειακό προορισμό, όπου οι συν-
θήκες παρατήρησης είναι ιδανικές για ένα επισκέπτη από τη μεσευρώπη (διαρκής
ηλιοφάνεια και υψηλές για την εποχή θερμοκρασίες).
Επίσης η έκταση του νησιού είναι αρκετά μεγάλη ώστε καλύπτει την ανάγκη διαρ-
κούς αναζήτησης και περιπλάνησης κάθε επισκέπτη το χρονικό διάστημα παραμο-
νής του. Το μεγαλύτερο όμως πλεονέκτημα της Λέσβου, που την τοποθετεί υψηλά
στους ευρωπαϊκούς προορισμούς παρατήρησης πουλιών, είναι το γεγονός ότι στο
νησί συναντά κανείς όλα τα χαρακτηριστικά μεσογειακά οικοσυστήματα και ως συ-
νακόλουθο, τα πουλιά που διαβιούν σε αυτά.
Σε διάστημα λίγων ημερών ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να περιηγηθεί σε υγρο-
τόπους, πευκοδάση, αγροτικά και φρυγανικά οικοσυστήματα, σε αραιά δρυοδάση
και μεσογειακά λιβάδια. Εάν συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι η έκταση και ποιότη-
τα των παραπάνω οικοσυστημάτων είναι εξαιρετικά υψηλή, δίνοντας την αίσθηση
του απέραντου πχ τα φρυγανικά συστήματα της δυτικής Λέσβου, τότε εύκολα κατα-
νοούμε τους λόγους που οδηγούν πολλούς παρατηρητές πουλιών στο νησί.
Οι ιδιαιτερότητες του νησιού όμως δεν σταματούν εδώ. Στη Λέσβο παρατηρούνται
τόσο είδη της ορνιθοπανίδας της μεσευρώπης όσο και τυπικά είδη της μεσογείου
καθώς και είδη ασιατικής προέλευσης διευρύνοντας τις δυνατότητες παρατήρησης
ειδών τα οποία είναι σπάνια ή απουσιάζουν παντελώς από άλλους ευρωπαϊκούς
προορισμούς. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε τον Τουρκοτσοπανάκο
(Sitta krueperi) και το Σμυρνοτσίχλονο (Emberiza cineracea) είδη που παρατηρού-
νται μόνο στο ανατολικό Αιγαίο σε ευρωπαϊκό έδαφος. Δεν είναι σπάνιο να συνα-
ντήσεις ορνιθοπαρατηρητή που τελειώνοντας το ταξίδι του στο νησί θα έχει παρα-
τηρήσει 130 με 150 διαφορετικά είδη πουλιών εκ των οποίων τα 30 ίσως και 40 για
πρώτη φορά.
Η ανάπτυξη του οικοτουρισμού και ιδιαίτερα της παρατήρησης πουλιών στο νησί
στηρίχθηκε στο παρελθόν κυρίως από Άγγλους παρατηρητές πουλιών και δευτε-
ρογενώς από μεμονωμένους ξενοδόχους της περιοχής του κόλπου της Καλλονής.
Η συνδρομή της πολιτείας τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε κεντρικό ήταν και
συνεχίζει να είναι ελάχιστη. Τόσο η προστασία όσο και η ανάδειξη σημαντικών
οικοσυστημάτων όπως τα υγροτοπικά συστήματα του κόλπου της Καλλονής, κα-
θυστερεί ή βρίσκεται υπό λανθάνουσα μορφή. Για παράδειγμα μέχρι σήμερα δεν
έχει υλοποιηθεί η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη του κόλπου της Καλλονής ενώ
ανατέθηκε σε μελετητή πριν από 11 χρόνια. Επίσης, το περιβαλλοντικό κέντρο ε-
νημέρωσης των επισκεπτών του κόλπου ενώ έχει ολοκληρωθεί εδώ και χρόνια,
δεν λειτουργεί. Τα παραπάνω δεν συμβάλλουν στη ανάπτυξη του οικοτουρισμού
όπως επίσης λειτουργούν αρνητικά στην οργάνωση και ορθότερη διαχείριση (πχ
παροχή καλύτερης ποιότητας υπηρεσιών) των επισκεπτών στο νησί.
Αδιαμφισβήτητα, η Λέσβος αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους προορισμούς
παρατήρησης πουλιών τόσο σε εθνικό όσο και ευρωπαϊκό επίπεδο. Η δραστηριότη-
τα της παρατήρησης των πουλιών αποτελεί μοχλό ήπιας ανάπτυξης στην περιοχή
αρκεί και η πολιτεία, σε τοπικό και κεντρικό επίπεδο, να συμβάλει στην κατεύθυνση
της προστασίας και ανάδειξης των φυσικών πόρων του νησιού.
Λευτέρης Κακκαλής
Δασολόγος – Ορνιθολόγος
Στα χνάρια της Λέσβου φαίνεται να πορεύεται και η Σκύρος ως προορισμός ορνιθο-
τουρισμού μόλις τα 2 τελευταία χρόνια. Παραθέτουμε και πάλι αυτούσιο κείμενο
που θα δημοσιευτεί στην επόμενη περιοδική έκδοση «Οιωνός» της Ελληνικής Ορνι-
θολογικής Εταιρείας κι ευχαριστούμε θερμά για την παραχώρηση του κειμένου πριν
ακόμη αυτό εκδοθεί.
Η Σκύρος ως ορνιθοτουριστικός προορισμός
Phil Knott
Ήμουν τυχερός που επισκέφθηκα την Σκύρο το 2011, στο πλαίσιο του Προγράμμα-
τος LIFE+ για τη διερεύνηση των δυνατοτήτων για φυσιολατρικό τουρισμό στο νησί.
Την ερωτεύτηκα αμέσως και μαζί με τη Χρυσάνθη Ζυγογιάννη και τον Τάσο Δημαλέ-
ξη σχεδιάσαμε τη διοργάνωση εκδρομών.
Στην πρώτη εκδρομή συμμετείχαν έξι μέλη της Heatherlea Birdwatching μαζί με μέ-
να στα τέλη του Απριλίου 2013. Ήταν μια πρωτοποριακή «περιπέτεια». Υπήρχαν μέ-
ρες με έντονη μεταναστευτική κίνηση και μέρες που τα πράγματα ήταν πιο ήσυχα
και μετά τη μία το μεσημέρι η παρατήρηση πουλιών έδινε τη θέση της σε γεύμα σε
ταβέρνα. Μπορεί να μας έπαιρνε τρεις ώρες για να διανύσουμε ένα χιλιόμετρο γιατί
υπήρχαν παντού πουλιά! Στο τέλος της εβδομάδας η λίστα μας ήταν μεγάλη, με πο-
λύ ενδιαφέρουσες συναντήσεις. Ο χαλαρός ρυθμός και οι μικρές αποστάσεις παρα-
τήρησης μας επέτρεψαν να απολαύσουμε τα πουλιά. Τα είδη που παρατηρήθηκαν
ήταν νέα για τους περισσότερους επισκέπτες, γεγονός που αύξανε τον ενθουσιασμό
σε κάθε νέα παρατήρηση.
Η εκδρομή σημείωσε τρομερή επιτυχία και στη συνέχεια έγινε παρουσίασή της στο
British Birdwatching Fair στο Rutland της Αγγλίας, τον Αύγουστο του 2013. Η αίθου-
σα ομιλιών ήταν γεμάτη και μέσα σε λίγα λεπτά από το τέλος της ομιλίας είχαμε
κλείσει όλες τις θέσεις για την επόμενη χρονιά! Δεν ήμασταν σίγουροι αν θα μπο-
ρούσε το μεγαλύτερο γκρουπ να έχει την ίδια επιτυχία, αλλά η επόμενη εκδρομή
ήταν και πάλι επιτυχημένη. Στο Birdfair του 2014 έδωσα την ίδια ομιλία και για το
2015 έχουμε άλλους 12 επισκέπτες, ενώ υπάρχουν ήδη κρατήσεις για το 2016! Η
Σκύρος γίνεται τόσο δημοφιλής που ελπίζουμε ότι θα υπάρχουν δύο εκδρομές για το
2016.
Η Σκύρος απέχει 25 μίλια από την ακτή της Εύβοιας και βρίσκεται σε ιδανική θέση
για να ψάξει κανείς μεταναστευτικά πουλιά. Λόγω της ορεινής της μορφολογίας,
χρησιμοποιείται από τα πουλιά ως σημείο αναφοράς για τα ταξίδια τους. Το νότιο
τμήμα είναι πολύ ανοιχτό γι’ αυτό και τα μικρότερα πουλιά προτιμούν το κέντρο που
υπάρχει νερό και κάλυψη. Υπάρχει μεγάλη
συγκέντρωση πουλιών εκεί και η παρατήρηση τους είναι μοναδική, ιδιαίτερα όταν
μια καταιγίδα φέρνει μεγάλους αριθμούς από μεταναστευτικά.
Το μεγάλο πλεονέκτημα της Σκύρου είναι το μέγεθός της: αρκετά μεγάλη ώστε να
περιλαμβάνει πλήθος βιοτόπων και να μπορεί να διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον
για μια εβδομάδα καθώς δεν επισκεπτόμαστε τις ίδιες περιοχές συνέχεια. Την ίδια
στιγμή είναι αρκετά μικρή για να μπορεί να εξερευνηθεί μέσα σε έξι μέρες χωρίς να
χρειάζεται να οδηγούμε συνέχεια για ώρες. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε περισσότερο
χρόνο για παρατήρηση! Ο μικρός πληθυσμός του νησιού σημαίνει ότι υπάρχει πολύ
μικρή κίνηση στους δρόμους και μπορούμε να κάνουμε συχνά στάσεις. Πολλά από
τα πιο κοντινά αρπακτικά, ιδιαίτερα οι κουκουβάγιες, παρατηρήθηκαν μέσα από το
αμάξι από απόσταση αναπνοής.
Η σύγκριση με τη Λέσβο είναι αναπόφευκτη, καθώς για δεκαετίες αποτελεί τον πιο
«καυτό» προορισμό για τους παρατηρητές πουλιών. Η Λέσβος είναι, και θα παρα-
μείνει, το καλύτερο μέρος. Έχει τον σωστό συνδυασμό βιοτόπων, ιδιαίτερα υγροτό-
πων, ενώ είναι πολύ μεγάλη και πολύ κοντά στη ξηρά, το οποίο σημαίνει ότι διαθέ-
τει πολλά ανατολικά είδη πουλιών που αναπαράγονται και είναι δύσκολο να βρε-
θούν στη δυτική Ευρώπη, όπως το Σμυρνοτσίχλονο και ο Πευκοτσοπανάκος.
Αυτή η δημοφιλία, όμως, της Λέσβου είναι και το μειονέκτημά της: κατά τη διάρκεια
της μετανάστευσης (τέλη Απριλίου-αρχές Μαΐου) υπάρχουν εκατοντάδες παρατηρη-
τές πουλιών, και στα πιο δημοφιλή μέρη επικρατεί συνωστισμός. Η Σκύρος προσφέ-
ρει συναρπαστικές εμπειρίες ανοιξιάτικης παρατήρησης πουλιών σε πολύ πιο χαλα-
ρό ρυθμό. Δεν υπάρχει λόγος βιασύνης, κανένας δεν κρατάει σημειώσεις με τον συ-
νολικό αριθμό των ειδών. Στο τέλος της μέρας μας περιμένει μια δροσερή μπύρα και
εκπληκτικό φαγητό.
Υπάρχουν πολλά σημαντικά είδη που μπορεί να δει κανείς στη Σκύρο. Για πολλούς, ο
Μελισσοφάγος και το Μαυροκιρκίνεζο βρίσκονται στις πρώτες θέσεις. Για μένα, η
Κιτροσουσουράδα, η Κοκκινοκελάδα, το Σαΐνι, το Όρνιο και ο Στεπόκιρκος είναι κο-
ρυφαία. Οι πιο αγαπημένες παρατηρήσεις είναι αυτές που δεν τις περιμένεις και
καθώς η Σκύρος δεν δεχόταν τις επισκέψεις παρά ελάχιστων παρατηρητών πουλιών,
δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς να περιμένουμε. Αυτό σημαίνει ότι οι καταγραφές μας
είναι σημαντικές και κάνουν τη Σκύρο
γνωστή στο ευρύτερο κοινό. Οι επισκέπτες θα ανακαλύψουν γρήγορα πόσο καλή
είναι η Σκύρος και οι αριθμοί των επισκεπτών θα αυξηθούν σε μια εποχή του χρό-
νου που τα ξενοδοχεία, οι ταβέρνες και τα μαγαζιά είναι ήσυχα αφού δεν έχει ξεκι-
νήσει ο θερινός τουρισμός.
Οι κάτοικοι της Σκύρου έχουν υγιή στάση προς το περιβάλλον και όλα αυτά τα χρό-
νια που επισκέπτομαι το νησί δεν έχω ακούσει ούτε έναν πυροβολισμό και δεν έχω
δει ούτε μία ξόβεργα ή δίχτυ για πουλιά. Οι Βρετανοί παρατηρητές πουλιών συ-
γκλονίζονται από τέτοιες παράνομες δραστηριότητες και σταματούν να επισκέπτο-
νται μέρη που ασκούνται αυτές.
Δύο συγκεκριμένες περιοχές είναι οι καλύτερες για παρατήρηση πουλιών: οι υγρό-
τοποι της Καλαμίτσας και του Παλαμαριού. Είναι πολύ σημαντικό για τα πουλιά αλ-
λά και το μέλλον του οικοτουρισμού να παραμείνουν σε καλή κατάσταση. Αυτό ση-
μαίνει ότι πρέπει να διατηρηθούν αμόλυντοι, να προστατευθούν και να υπάρχει σε-
βασμός από όλους. Η πρόσφατη παράνομη δόμηση στη Καλαμίτσα είναι πολύ σο-
βαρό ζήτημα αφού σιγά σιγά αυτός ο πολύ σημαντικός βιότοπος καταπατάται. Η
Καλαμίτσα προσφέρει υπέροχες στιγμές παρατήρησης. Αν ο χειμώνας φέρει πολλές
βροχές τότε ο υγρότοπος αποτελείται από μυριάδες ρηχές, λασπώδεις λιμνούλες,
που είναι τέλειες για παρυδάτια όλων των ειδών. Οι καλύτερες παρατηρήσεις Στα-
χτιάς Νανοσκαλίδρας και Μικροτσικνιά έχουν γίνει εδώ, και θα μείνουν χαραγμένες
στο μυαλό μου για πολύ καιρό.
Εκτός από τα μεταναστευτικά, στους γκρεμούς και τις νησίδες της Σκύρου μπορούμε
να δούμε το κάτι διαφορετικό. Τα μέρη αυτά φιλοξενούν μεγάλους αριθμούς από
Μύχους και Αρτέμηδες, καθώς και μεγάλες αποικίες από Μαυροπετρίτες. Τα πουλιά
αυτά παρατηρούνται πολύ δύσκολα στη Λέσβο. Πάντα κάνουμε εκδρομή με σκάφος
γύρω από τη Σκύρο: το τοπίο και η μορφολογία είναι εκπληκτικά και μας δίνεται η
δυνατότητα να απολαύσουμε το πλούσιο θαλάσσιο περιβάλλον. Συχνά βλέπουμε
Ρινοδέλφινα, Ζωνοδέλφινα και Κοινά Δελφίνια και μερικές φορές απολαμβάνουμε
την απειλούμενη Μεσογειακή Φώκια.
Πηγή : Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, υπό δημοσίευση άρθρο στην περιοδική έκ-
δοση «Οιωνός»
& φωτογραφίες στο παράρτημα
